Programy komputerowe do pracy w zawodach

Jeżeli ktoś startuje w zawodach „z doskoku” i nie dba o wynik, ale chce jedynie nawiązać łączności z kilkoma ciekawymi stacjami – dedykowane oprogramowanie do pracy w zawodach nie jest potrzebne. Łączności wystarczy zapisać w swoim codziennym dzienniku przeznaczonym do ewidencji łączności. Jeśli jednak naszym celem jest wynik, porównywanie się z innymi i ciągłe dążenie do osiągania lepszych rezultatów – wtedy posiadanie oprogramowania contestowego jest obowiązkowe. Nie ma innych narzędzi, które by mogły zastąpić dedykowane oprogramowanie.

Nie jest celem tego podręcznika opisywanie wszystkich opcji współczesnych programów contestowych. Takie narzędzia z reguły posiadają doskonałe opisy, podręczniki użytkownika i pliki pomocy. Ponadto praktycznie z każdym programem związana jest grupa dyskusyjna (forum), gdzie można znaleźć pomoc i rozwiązania nietypowych problemów. W naszej publikacji podamy jedynie podstawowe informacje związane z oprogramowaniem, które – szczególnie dla początkujących – mogą stanowić podstawę do dalszych poszukiwań i samodzielnego poznawania oprogramowania contestowego.

Dlaczego oprogramowanie jest niezbędne?

Współczesne programy contestowe mają ogromną ilość funkcji, opcji i bardzo elastyczne możliwości konfiguracji. Aby wszystko poznać, należy swojego ulubionego programu jak najczęściej używać i stopniowo rozpoznawać „w boju” jego możliwości. Nie ma innej drogi. Nie zastąpi tego żadna lektura ani najlepsze nawet opisy.

Spróbujmy jednak wypunktować kilka elementów, które wydają się stanowić „kręgosłup” oprogramowania contestowego:

  • Dziennik łączności przeprowadzonych w zawodach. To oczywiste. Pracując w zawodach, na bieżąco tworzymy i uzupełniamy bazę przeprowadzonych łączności. Zadaniem programu contestowego jest bieżące analizowanie tej bazy i informowanie nas, ile mamy punktów, ile mnożników, jakie to są mnożniki, jaki jest wynik końcowy itd. Każdy program posiada specjalne sekcje (okienka), wyświetlające te informacje. Dzięki temu na bieżąco wiemy, jak wygląda nasz wynik np. w porównaniu do poprzedniego roku albo jak wypadamy na tle konkurencji itd.
  • Sterowanie transceiverem. Dzięki technologii CAT (Computer Assisted Technology) dane z transceivera są przekazywane do komputera i oprogramowania, dzięki czemu program „wie”, na jakiej częstotliwości znajduje się radio, jaka jest aktualna emisja pracy itd. Komunikacja przebiega także w drugą stronę: z poziomu programu contestowego możemy sterować radiem, przełączać TRX na nadawanie, zmieniać częstotliwość, pasmo itd.
  • Automatyczne nadawanie komunikatów. Bufory pamięci. Prawda jest taka, że w czasie zawodów telegraficznych bardzo sporadycznie używamy manipulatora CW, a w zawodach fonicznych mikrofon także nie zawsze jest nam potrzebny. Wszystko za sprawą wykorzystania klawiszy funkcyjnych od [F1] do [F12], klawisza [INS] i kilku innych. Do każdego klawisza przypisany jest odpowiedni komunikat (telegraficzny lub foniczny). Dzięki temu po wciśnięciu odpowiedniego klawisza program sam nadaje znak korespondenta wpisany przez nas w polu CALL i następnie nadaje odpowiedni raport. Oczywiście wcześniej program przełącza radio na nadawanie, bo przecież wykorzystujemy CAT. Czasem nawet klawisze funkcyjne są zbędne, np. w N1MM Logger+ możemy przełączyć program w tryb ESM mode (ENTER Sends Message), co powoduje, że poza wpisywaniem znaków korespondentów posługujemy się tylko klawiszem [ENTER]: w zależności od tego, w którym miejscu znajduje się kursor, wciśnięcie klawisza spowoduje nadanie odpowiedniego komunikatu. Załóżmy, że pracujemy na CQ – scenariusz może być wtedy np. następujący:
    • Pole CALL jest puste. Wciśnięcie [ENTER] powoduje nadanie komunikatu CQ TEST de SP5XYZ (zawartość bufora przypisanego do klawisza [F1]).
    • W polu CALL jest wpisany znak wołającej nas stacji. Wciśnięcie [ENTER] nadaje wpisany znak oraz raport dla tej stacji (zawartość bufora przypisanego do klawisza [F2]) oraz automatycznie przenosi kursor do pola z raportem odebranym.
    • Wpisujemy odebrany raport. Kursor nadal znajduje się w polu raportu. Wciśnięcie [ENTER] powoduje nadanie komunikatu: TU SP5XYZ TEST (zawartość bufora przypisanego do klawisza [F3]).
    • Następnie kursor automatycznie wraca do pola CALL.
  • Wbudowane narzędzia typu DX Cluster. To posiada każdy nowoczesny program. Dostęp do spotów to nie tylko informacja o nowych mnożnikach (program pokazuje je, na bieżąco porównując spoty z dziennikiem), ale także dane o tym, jak wygląda aktywność stacji na danym paśmie, ile potencjalnie jest nowych łączności i mnożników itd. Takie informacje mogą pomóc w podjęciu decyzji o zmianie pasma. Poza tym nowoczesne programy najczęściej mają dedykowane okienka, w których wyświetlane są znaki nowych stacji i nowych mnożników. Jeśli pracujemy w trybie Search&Pounce nie pozostaje nic innego, jak przeklikać kolejne znaki: dzięki CAT radio zostanie przełączone na częstotliwość danej stacji i pozostanie nam zawołać – używając odpowiedniego klawisza funkcyjnego.
  • Band Map. Tak jak mówi nazwa: to jest mapa pasma. Kiedy kręcimy gałką VFO, bandmapa stopniowo przewija się, a wskaźnik pokazujący naszą bieżącą częstotliwość mija znaki znajdujące się na bandmapie. Te znaki biorą się tam z DX Cluster’a albo z naszego logu. Możemy także sami celowo umieszczać znaki na bandmapie, np. jeśli na pasmie słyszymy jakąś stację, z którą już mieliśmy QSO, ale nie pojawiła się w DX Clusterze. Bandmapy używamy także – i to bardzo intensywnie – startując w kategoriach Unassisted. Wtedy banmapa musi być zapełniona przez nas samodzielnie: sami dla siebie stanowimy DX Cluster. Wypełniona bandmapa pozwala na bardzo efektywne skanowanie pasma w dół, i w górę, i w dół itd.
  • Okienka podpowiedzi (Check Partial). To posiada każdy nowoczesny program. Kiedy w polu CALL zaczynami wpisywać znak, po wprowadzeniu pierwszych trzech symboli alfanumerycznych okienko podpowiedzi wyświetla znaki zawierające wpisany ciąg znaków: te znaki wyświetlane są na podstawie logu, DX Cluster’a oraz zbioru historycznych znaków (master). Te możliwości programów contestowych są opisane w dalszej części publikacji, w osobnych rozdziałach.

Wymienione powyżej opcje oprogramowania contestowego to absolutna podstawa contestowego warsztatu. Wszystkiego należy się nauczyć używać i efektywnie wykorzystywać. To tylko początek, dający podstawy do poznania bardziej zaawansowanych funkcji i możliwości.

Poznawanie programów contestowych najlepiej rozpocząć, używając ich do startów w mniejszych zawodach, wypróbowując różne opcje i testując ustawienia. Możliwości konfiguracji sa praktycznie niezliczone, ale poznanie tych funkcji nie jest trudne. Są to programy stworzone przez krótkofalowców i dla krótkofalowców. Jeśli twoją pasją są zawody, poznanie tajników oprogramowania contestowego będzie procesem całkowicie naturalnym i łagodnym.

Co mamy do wyboru?

W XX wieku w contestowym świecie królował program CT Log, stworzony w 1985 roku przez amerykańskiego krótkofalowca K1EA (ostatnia wersja pojawiła się w 2002 roku), a obok niego było kilka innych popularnych programów, między innymi: TR Log, NA Log, Super Duper by EI5DI, WF1B do zawodów RTTY i inne programy z dość wąskim gronem użytkowników. Wszystkie wymienione powyżej programy były stworzone do wykorzystania w systemie operacyjnym DOS.

Wraz z pojawianiem się kolejnych wersji systemu Windows większe znaczenie zyskał program WriteLog, który nadal jest rozwijany, choć w międzyczasie zyskał bardzo silną konkurencję.

W tej chwili – nieco upraszczając – podział jest taki, że mamy amerykański N1MM Logger+, francuski Win-Test i całą resztę, w której coraz lepszą pozycję zajmuje program DXLog.net.

Rzeczywiście wymienione powyżej programy są najczęściej używane przez contestmanów i są cały czas rozwijane. Natomiast nie są to jedyne możliwości wyboru. Oto, na co warto zwrócić uwagę i co warto wypróbować:

  • N1MM Logger+: oprogramowanie stworzone przez Tom’a N1MM i grupę współpracujących z nim developerów i testerów. Od samego początku program był pomyślany jako projekt całkowicie niezależny (nie wzorowany na innych programach), darmowy, a jednocześnie rozwijany z ogromną starannością. Wszystkie te cechy utrzymują się od chwili pojawienia się pierwszej wersji programu. Poza ogromną ilością opcji i możliwości konfiguracji, program posiada doskonałe pliki pomocy, fantastyczne wsparcie dla użytkowników i jest cały czas rozwijany. Niejeden program komercyjny (nie tylko krótkofalarski) nie posiada pomocy i wsparcia na tak profesjonalnym poziomie.
  • Win-Test. Oprogramowanie stworzone przez francuskiego krótkofalowca Oliviera F5MZN. Program jest darmowy dla stacji klubowych, a dla indywidualnych użytkowników koszt licencji wynosi 50 Euro. Dochody są przeznaczone na wsparcie przedsięwzięć contestowych realizowanych ze stacji FY5KE. Program pod względem opcji dorównuje N1MM Logger+, ale widać tutaj zupełnie inną filozofię, jak też inną technologię wykorzystaną w pracach developerskich.
  • DXLog.net. Oprogramowanie stosunkowo nowe, w porównaniu do innych, wymienianych na tej liście. Projekt rozpoczął się w 2011 roku. Pomysłodawcą był Kresimir 9A5K. Jego ideą było zbudowanie szybkiego, uniwersalnego i jak najbardziej intuicyjnego w użytkowaniu narzędzia contestowego. Projekt zyskał dość liczną grupę użytkowników, mimo że program był płatny. Autor niestety przegrał walkę z nowotworem – zmarł w lutym 2019 w wieku zaledwie 45 lat. Po jego śmierci projekt rozwoju oprogramowania przejął pod swoje skrzydła Krassy K1LZ – znany krótkofalowiec (contestman i DXman), pochodzący z Bułgarii (jego bułgarski znak to LZ1SA). K1LZ/LZ1SA jest także współzałożycielem (wraz z LZ1JK) firmy ACOM, produkującej wzmacniacze mocy. Program jest więc nadal rozwijany i jest obecnie dostępny całkowicie darmowo dla wszystkich zainteresowanych.
  • WriteLog. Oprogramowanie z wieloletnim stażem. Przez pewien czas był to praktycznie jedyny program contestowy, pracujący w systemie Windows. Miał duże grono użytkowników także wśród polskich krótkofalowców. Niestety niektóre z kolejnych wersji WriteLog sprawiały problemy, co objawiało się najczęściej podczas zawodów. Jednocześnie pojawiły się inne programy pod Windows (N1MM i Win-Test) i w efekcie WriteLog stracił wielu użytkowników. Nie zmienia to faktu, że program jest nadal rozwijany i udostępniane są nowe wersje. Autorem oprogramowania jest Wayne W5XD. Koszt programu (najnowszej dostępnej wersji) wynosi 30 USD i obejmuje także wszystkie kolejne uaktualnienia w okresie 12 miesięcy od zakupu.

Wymienione powyżej programy to światowa czołówka oprogramowania contestowego. Mówią o tym statystyki, informujące o programach używanych przez zawodników podczas zawodów. Każdy, kto rozpoczyna przygodę z zawodami, prędzej czy później decyduje się na jedno z wymienionych powyżej narzędzi jako na swój podstawowy (lub jedyny) program contestowy. Warto jednak wiedzieć, że są jeszcze inne opcje wyboru – choć mniej popularne, są to programy rozwijane od wielu lat, pracujące stabilnie i posiadające swoich wiernych użytkowników. Do takich programów można zaliczyć SD by EI5DI (http://ei5di.com/) czy rozwijany przez rosyjskich krótkofalowców program AATest (http://www.dxsoft.com/en/products/aalog_contest/).

Wymieniając oprogramowanie contestowe warto także wspomnieć, że opcje pracy w zawodach (z obsługą nadawania numerów kolejnych itd.) ma wiele programów, których głównym zadaniem jest prowadzenie codziennego logu. Takie możliwości posiada np. DX Keeper, Logger32 czy wreszcie popularny wśród pasjonatów emisji cyfrowych MixW. Należy jednak zaznaczyć, że to są możliwości przeznaczone raczej dla okazjonalnych contestmanów (MixW może się ewentualnie sprawdzić jako narzędzie do pracy w zawodach prowadzonych emisją PSK). Poważny, nastawiony na wynik start wymaga oprogramowania dedykowanego do pracy w zawodach.

Podstawy konfiguracji

Dane stacji

Jeśli właśnie zainstalowaliśmy wybrany program contestowy i uruchamiamy go po raz pierwszy, zwykle musimy podać nieco podstawowych informacji, dotyczących naszej stacji.

Podajemy oczywiście znak, adres i zwykle lokator lub szerokość i długość geograficzną. Prawidłowo podane dane sprawiają, że w czasie zawodów, podczas logowania łączności program poprawnie przelicza punkty i pokazuje prawidłowe kierunki (beam headings). Dane stacji są także wykorzystywane przez program contestowy podczas generowania pliku Cabrillo.

Bufory pamięci. Klawisze funkcyjne

Kolejną kluczową rzeczą jest zdefiniowanie buforów pamięci, a więc komunikatów, które będą nadawane po wciśnięciu klawiszy funkcyjnych od [F1] do [F12]. To jedna z kluczowych funkcji programu contestowego.

Odpowiednie użycie tych funkcji pozwala na to, aby to program pilnował nadawania kolejnych numerów QSO (jeśli tego wymaga raport podawany w zawodach) albo nadawał inny raport wymagany regulaminem zawodów. Funkcje programu pozwalają także na to, aby program automatycznie nadawał znak wpisany w polu CALL itd. Nowoczesne programy zwykle obsługują po dwa komplety buforów pamięci dla każdej emisji (CW, SSB i Digital): jeden do pracy na CQ oraz drugi, używany podczas pracy metodą Search&Pounce.

Posłużmy się przykładem programu N1MM Logger+. W głównym oknie logu (okienko wprowadzania łączności) przyciski buforów pamięci zostały zaznaczone czerwoną ramką. Dodatkowo czerwoną ramką zaznaczono obszar, który informuje, w jakim trybie aktualnie pracuje program: CQ czy S&P (Search&Pounce).

Poniżej klawiszy funkcyjnych znajduje się także linia z przyciskami, które powodują wykonanie określonych akcji, np. wyczyszczenie wprowadzonych informacji (Wipe), zapisanie łączności (Log it) itd.

Jeżeli pracujemy w trybie S&P i w polu CALL (pole zaznaczone na ilustracji zieloną ramką) mamy wpisany znak stacji, którą chcemy zawołać, używamy klawisza [F4]. To powoduje nadanie naszego znaku – czyli zawołanie. Jeżeli korespondent nam odpowiedział i chcemy nadać dla niego raport, wciśniemy klawisz [F3] i bezpośrednio po nim klawisz [F2]. Można także wcisnąć klawisz [INS], co spowoduje, że program automatycznie wygeneruje komunikaty zapisane pod klawiszami funkcyjnymi [F3] i [F2]. Taka łączność miałaby następujący przebieg (załóżmy, że wołamy stację SP5XYZ, komunikaty nadawane przez nas zaznaczone są podkręślona czcionką):

  1. CQ TEST SP5XYZ
  2. SP5UAF
  3. SP5UAF 599 125
  4. TU 599 233
  5. TU SP5XYZ TEST

Warto tutaj zwrócić uwagę na to, że wołając nie podajemy znaku korespondenta, a jedynie nasz własny. W zawodach chodzi o szybkość pracy, a podawanie znaku korespondenta byłoby stratą czasu. Przecież korespondent zna swój znak i wie, że jest na CQ, a więc spodziewa się, że będzie wołany przez inne stacje. Wyjątkiem od tej reguły są takie sporadyczne sytuacje, kiedy słyszymy dwie stacje, podające CQ, pracujące na tej samej częstotliwości lub bardzo blisko siebie. Czasem w takiej sytuacji nadawany raport poprzedzamy znakiem korespondenta – wtedy nasz nadany raport z powyższego scenariusza miałby treść: SP5XYZ TU 599 233.

Klawisze funkcyjne i kryjące się pod nimi komunikaty to wiedza, którą należy opanować. Bez tego trudno efektywnie pracować w zawodach. Opowieści o tym, jak to ktoś przepracował zawody korzystając z ręcznego klucza albo samego manipulatora są interesującymi historyjkami, ale nie mają nic wspólnego z osiąganiem wysokich, czołowych wyników.

Komunikaty przypisane do klawiszy funkcyjnych zwykle można edytować w zewnętrznym edytorze tekstowym albo bezpośrednio w programie. W programie N1MM Logger+ po kliknięciu prawym przyciskiem myszy na dowolnym z przycisków funkcyjnych automatycznie jest wyświetlane okno z definicją klawiszy funkcyjnych. Może one wyglądać tak, jak na poniższym przykładzie:

 #
 CW Function Key File
 #
 This file can be used in most CW contests that have a simple exchange
 The {EXCH} macro uses the contents of the Sent Exchange box in the contest setup
 The {SENTRSTCUT} defaults to 5NN. If you want to send another signal report,
 change the Sent RST in the Entry Window before transmitting your exchange.
 #
 F5 uses "!" macro for his callsign
 Do not use the {CALL} macro in place of the ! macro
 #
 S&P F1 calls QRL? before placing the program in RUN mode for calling CQ
 To respond to caller, send F5 then F2, or ; (default exchange key) or
 Insert, or Enter in ESM
 #
 #
 RUN Messages
 #
 F1 Cq,Cq Test {MYCALL} {MYCALL}
 F2 Exch,{SENTRSTCUT} {EXCH}
 F3 Tu,Tu {MYCALL}
 F4 {MYCALL},{MYCALL}
 F5 His Call,!
 F6 Repeat,{SENTRSTCUT} {EXCH} {EXCH}
 F7 Spare,
 F8 Agn?,Agn?
 F9 Nr?,Nr?
 F10 Call?,Cl?
 F11 Spare,
 F12 Wipe,{WIPE}
 #
 #
 S&P Messages
 #
 F1 Qrl?,Qrl? de {MYCALL}
 F2 Exch,{SENTRSTCUT} {EXCH}
 F3 Tu,Tu
 F4 {MYCALL},{MYCALL}
 F5 His Call,!
 F6 Repeat,{SENTRSTCUT} {EXCH} {EXCH}
 F7 Spare,
 F8 Agn?,Agn?
 F9 Nr?,Nr?
 F10 Call?,Cl?
 F11 Spare,
 F12 Wipe,{WIPE}

Kształt pojedynczej definicji wygląda tak, że na początku jest nazwa klawisza funkcyjnego, po spacji etykieta przycisku, jaka będzie wyświetlana w programie, a po przecinku następuje treść przypisanego komunikatu. Na co warto tutaj zwrócić uwagę? Po pierwsze, jak już zostało wcześniej napisane, mamy oddzielną sekcję do pracy S&P i oddzielną do pracy na CQ. Po drugie – widać, że program posługuje się makrodefinicjami, które powodują nadawanie określonych komunikatów lub wykonanie określonych akcji. Makrodefinicje są umieszczane w nawiasach klamrowych {}, a ponadto jest kilka specjalnych znaków, które także są makrodefinicjami, np.:

  • {MYCALL} – powoduje nadanie naszego znaku, wpisanego w danych programu;
  • {SENTRSTCUT} – powoduje nadanie skróconych liczb w raporcie RST, tzn. zamiast 599 zostanie nadane 5NN;
  • {EXCH} – powoduje nadanie raportu wymaganego w zawodach; treść raportu jest wcześniej definiowana w danych programu;
  • {WIPE} – powoduje wyczyszczenie informacji wpisanych w pola wprowadzania łączności; ! – znak wykrzyknika powoduje wywołanie znaku wpisanego w polu CALL;

Jeżeli wczytamy się w pliki pomocy naszego programu contestowego, okazuje się, że takich makrodefinicji jest znacznie więcej i pozwalają na zautomatyzowanie wielu aspektów pracy. Omówmy poniżej dwa takie przykłady.

Pierwszy dotyczy prędkości nadawania na telegrafii: w zawodach często słyszymy, że niektóre stacje nadają RST znacznie szybciej niż pozostałą część raportu. W N1MM Logger+ osiągniemy taki efekt, posługując się makrodefinicjami „<” (zwiększenie tempa nadawania CW o 2WPM) oraz „>” (zmniejszenie tempa nadawania CW o 2WPM). Zaprogramowanie klawisza funkcyjnego [F2] dla pracy na CQ może wyglądać w takim wypadku następująco:

   F2 Exch,<<<<{SENTRSTCUT}>>>> {EXCH}

W tym przypadku RST zostanie nadane z prędkością o 8WPM większą niż aktualna prędkość nadawania CW. Po nadaniu RST program powróci do podstawowej prędkości.

Drugi przykład wiąże się z wykorzystaniem funkcji RIT w naszym transceiverze. Kiedy pracujemy na CQ, dość często zdarza się, że niektóre stacje wołają nas nieco z boku. Jeśli mamy ustawiony wąski filtr CW, czasem możemy nie usłyszeć wołającego korespondenta, dlatego RIT jest dość często wykorzystywany przy pracy na CQ w zawodach. W takim wypadku po nawiązaniu łączności z korespondentem, który wołał nas nieco z boku, należy pamiętać o tym, aby wyzerować RIT. Mozna to robić ręcznie, ale można także wykorzystać makrodefinicję {CLEARRIT}, która wykona to za nas (zakładamy oczywiście, że wykorzystujemy CAT i posiadamy transceiver, który pozwala na obsługę tej funkcji, np. FT‑1000MP). W takiej sytuacji komunikat przypisany do klawisza funkcyjnego [F3] (oczywiście przy pracy na CQ) może wyglądać następująco:

   F3 Tu,Tu {CLEARRIT}{MYCALL}

A zatem po nadaniu „TU”, co stanowi potwierdzenie poprawnego odebrania raportu, podajemy nasz znak (co oznacza przejście na odbiór w zawodach) i jednocześnie następuje automatyczne zerowanie RIT w naszym transceiverze. Niezwykle pożyteczna makrodefinicja.

Przytoczone w tym rozdziale przykłady dotyczyły pracy na CW, ale te informacje dotyczą w równym stopniu zawodów fonicznych czy zawodów RTTY.

Nalezy zaznaczyć, że nie ma tutaj „złotego środka”, tj. nie ma takiego zestawu definicji klawiszy funkcyjnych, które będą odpowiednie dla wszystkich operatorów. Każdy musi znaleźć to, z czym będzie się czuł komfortowo i dostosować te definicje do swojego stylu pracy. Poza tym niektóre specyficzne zawody (np. zawody typu Sprint) wymagają dość nietypowych definicji klawiszy funkcyjnych.

Zawartość plików pomocy opisujących działanie klawiszy funkcyjnych i makrodefinicji w poszczególnych programach contestowych to dość obszerna lektura. Nie ma jednak innej drogi jak przekopanie się przez te informacje, zrozumienie działania i wykorzystanie w praktyce. Prędzej czy później okaże się, że bez tych funkcji efektywna praca w zawodach jest bardzo trudna czy wręcz niemożliwa.